تحریم، فیلترینگ و تبعات واقعی برای هوش مصنوعی

هوش مصنوعی یکی از حوزه‌های نوظهور و تحولی است که در دنیای امروز به سرعت در حال رشد و تکامل است. ایران نیز در این مسیر، چالش‌ها و فرصت‌های متعددی پیش روی خود می‌بیند.

پژوهشگر مجله خبری اقتصاد ارتباطات در این زمینه با «اشکان زارعی» دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه صنعتی شریف که به عنوان کارشناس معاونت فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی ایستگاه نوآوری دانشگاه صنعتی شریف فعالیت دارد و نیز «آرش سروری» برنامه‌ساز حوزه فناوری گفت‌وگوهایی داشته و به بررسی وضعیت فعلی، چالش‌ها و راهکارهای پیشرفت در این زمینه پرداخته است.

تحلیل وضعیت ایران در زمینه فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی، مشکلات موجود از جمله کمبود زیرساخت‌های داده‌ای، محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و فیلترینگ و نیز ضرورت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تولید علم در این حوزه از محورهای مهم گفت‌وگوها بوده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانیم؛

در مسابقه هوش مصنوعی کجای کاریم؟

به گفته زارعی، براساس آخرین آمار، ایران در دوره زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در تولید مقالات علمی در زمینه هوش مصنوعی و فناوری‌های مرتبط با پردازش تصویر و صوت، پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. از سال ۲۰۱۶ به بعد اما با رشد سریع‌تر هوش مصنوعی در سطح جهانی، توجه به این حوزه در ایران کاهش یافته و موجب عقب‌ماندگی نسبی کشور نسبت به رقبای منطقه‌ای مانند عربستان، امارات و ترکیه شده است. کشورهای مذکور در زمینه‌های عملیاتی گام‌های بزرگی برداشته‌اند، در حالی که ایران بیشتر بر تئوری و انتشار مقالات متمرکز بوده است. این در حالی است که نهادهای دولتی می‌توانستند با هدایت و حمایت از این روند، به جای تصدی‌گری، به تقویت زیرساخت‌ها بپردازند.

آرش سروری هم در زمینه به‌روزرسانی کشور در حوزه‌های مختلف فناوری نوین، به ویژه هوش مصنوعی می‌گوید: این موضوع دیگر یک گزینه انتخابی نیست، بلکه یک الزام است. پیش از این شاید می‌توانستیم برخی تکنولوژی‌ها را به تعویق بیاندازیم، اما در مورد هوش مصنوعی، هر لحظه خبری جدید منتشر می‌شود و اگر ما به این حوزه توجه نکنیم، ممکن است چند دهه از کشورهای پیشرو عقب بیافتیم.

بنا به گفته زارعی، یکی از مشکلات اساسی ایران در زمینه هوش مصنوعی، کمبود زیرساخت‌های مناسب برای جمع‌آوری داده و آموزش مدل‌های هوش مصنوعی است. در مرحله اول، جمع‌آوری داده‌ها باید به‌طور مؤثر انجام شود تا مدل‌های آموزشی بر اساس این داده‌ها ساخته شوند. سپس این مدل‌ها باید به‌طور گسترده‌ای منتشر شده و مورد استفاده قرار گیرند. این فرآیند ممکن است برای کسب‌وکارهای مختلف، دولت‌ها یا مصرف‌کنندگان نهایی کاربرد داشته باشد. در این راستا، نیاز به زیرساخت‌های ابری برای ذخیره‌سازی و مدیریت داده‌ها به‌شدت احساس می‌شود. برای مثال، در زمینه کشاورزی هوشمند، وجود داده‌های خاص به‌ویژه درباره کشورمان ضروری است.

سروری: یکی از چالش‌های عمده‌ای که با آن مواجهیم تحریم‌های خارجی است اما فیلترینگ نیز به‌ عنوان تحریمی داخلی، تأثیرات منفی زیادی بر توسعه فناوری‌های نوین، به ویژه هوش مصنوعی دارد. محدودیت‌هایی که بر سامانه‌ها، خدمات و محصولات در این حوزه اعمال می‌شود، مانع استفاده مؤثر از آن‌ها می‌شود و این خود یک معضل بزرگ است

کشورهایی همچون آمریکا و کانادا در زمینه جمع‌آوری و استفاده از داده‌ها پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته‌اند. به‌طور خاص، شرکت‌هایی مانند «اوپن آی» و «تسلا» توانسته‌اند ۸۵ درصد از داده‌های بشری را جمع‌آوری و استفاده کنند. این داده‌ها اساس مدل‌های بزرگ زبانی مانند «چت جی پی تی» را تشکیل می‌دهند.

دست‌اندازهای فیلترینگ پیش روی شتاب هوش مصنوعی

آرش سروری برنامه‌ساز حوزه فناوری معتقد است: یکی از چالش‌های عمده‌ای که با آن مواجهیم، تحریم‌های خارجی است اما فیلترینگ نیز به‌ عنوان تحریمی داخلی، تأثیرات منفی زیادی بر توسعه فناوری‌های نوین، به ویژه هوش مصنوعی دارد. محدودیت‌هایی که بر روی سامانه‌ها، خدمات و محصولات در این حوزه اعمال می‌شود، مانع استفاده مؤثر از آن‌ها می‌شود و این خود یک معضل بزرگ است.

وی می‌افزاید: به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، بسیاری از خدمات و محصولات برای ما در دسترس نیست. به تازگی گوگل نیز محدودیت‌هایی برای کاربران ایرانی در سرویس گوگل ادز وضع کرده است. امیدواریم همان‌طور که رئیس‌جمهور محترم آقای پزشکیان اشاره کردند، فیلترینگ تا پایان سال برداشته شود و بتوانیم از خدمات و محصولات مختلفی که در حوزه‌های آموزش و فرهنگ‌سازی به ویژه شبکه‌های اجتماعی و یوتیوب به ما کمک می‌کنند، بهره‌برداری کنیم. قطعاً یکی از مشکلات اصلی فیلترینگ، محدودیت‌هایی است که در زمینه تولید محتوا، تبلیغات، بازاریابی و برندینگ ایجاد می‌کند. این مشکل به‌ویژه در بخش‌هایی که برای آموزش و فرهنگ‌سازی کاربرد دارند، بیشتر محسوس است.

زارعی نیز در این زمینه بیان می‌دارد: بسیاری از محصولات و خدمات حوزه هوش مصنوعی عمدتاً متعلق به کشورهایی همچون آمریکا، کانادا و سایر کشورهایی هستند که در این زمینه پیشرو و برجسته‌اند. این محصولات اغلب فیلتر شده‌اند، حتی بزرگ‌ترین شرکت‌ها مانند گوگل، فیسبوک، اسپیس ایکس و متا که در این حوزه فعالیت می‌کنند، در معرض فیلترینگ قرار دارند. در کشور ما، این فیلترینگ به طور گسترده‌ای اعمال می‌شود و برای دسترسی به این خدمات باید راه‌حل‌هایی برای دور زدن آن پیدا کرد.

«متاسفانه، این فیلترینگ نه تنها به دلیل محدودیت‌های داخلی است، بلکه به دلیل تحریم‌های خارجی نیز مشکلات بیشتری برای توسعه‌دهندگان به همراه دارد. به همین دلیل، ما نیاز به مراودات آزاد و دسترسی به فناوری‌های جهانی داریم تا بتوانیم از مزایای پهنای باند بالا، سرعت اینترنت مناسب و سرویس‌های بین‌المللی بهره‌مند شویم. این فیلترینگ مانع پیشرفت در این زمینه‌ها خواهد شد و بسیاری از امکانات و منابع مهم را از دست خواهیم داد.»

تحریم‌ها و فرصت‌های از دست رفته در هوش مصنوعی

زارعی در خصوص چالش‌های تحریم‌های بین‌المللی می‌گوید: بسیاری از افراد و شرکت‌ها به دلیل فرصت‌های بهتر مالی و کاری در خارج از کشور، به خصوص در حوزه هوش مصنوعی، به مهاجرت یا کار از راه دور برای شرکت‌های خارجی روی می‌آورند. با این اوضاع محصولات بومی و ایرانی در این حوزه به شدت کاهش می‌یابد و بیشتر شرکت‌ها ازAPIها و وب‌سرویس‌های خارجی استفاده می‌کنند.

«با توجه به اینکه تحریم‌ها و محدودیت‌های خارجی ممکن است دسترسی به این سرویس‌ها را قطع کنند، نیاز به ایجاد زیرساخت‌های قوی و تصمیم‌گیری‌های آگاهانه داریم. در این شرایط، مهندسی معکوس به روش‌های قبلی دیگر کاربرد ندارد، چرا که اکنون با داده‌ها و تکنولوژی‌هایی روبه‌رو هستیم که به شدت پیچیده و تحت حفاظت‌های حقوقی هستند. علاوه بر این، هوش مصنوعی به سرعت در حال به‌روز شدن است و ما باید در این روند عقب‌افتادگی‌ها را جبران کنیم.»

زارعی یکی دیگر از نیازهای فوری در این زمینه را تقویت حوزه‌های بین‌رشته‌ای مانند پزشکی، کشاورزی هوشمند، محیط زیست و انتقال انرژی می‌داند و می‌گوید: این‌ها زمینه‌هایی هستند که در آینده ترند خواهند بود و باید به‌طور مستقل و بومی روی آن‌ها کار کنیم تا بتوانیم از این فرصت‌ها بهره‌برداری کنیم.

سروری به تأثیر تحریم‌ها بر توسعه زیرساخت‌ها و خدمات هوش مصنوعی اشاره کرد و توضیح می‌دهد: تحریم‌ها اجازه نمی‌دهند که به‌عنوان یک کاربر ایرانی به این خدمات دسترسی داشته باشیم. این تحریم‌ها به ویژه در بخش خرید، مانند تهیه «جی پی یو فارم‌»ها، مشکلات زیادی ایجاد می‌کنند. به دلیل تحریم‌ها، ما نمی‌توانیم به‌طور مستقیم این تجهیزات را خریداری کنیم و باید روش‌هایی برای دور زدن این محدودیت‌ها پیدا کنیم. علاوه بر این، برای برخی محصولات و خدمات، ممکن است به‌عنوان کاربر ایرانی یا یک شرکت ایرانی نتوانیم به دلیل تحریم‌ها از آن‌ها استفاده کنیم.

زارعی: مهندسی معکوس به روش‌های قبلی دیگر کاربرد ندارد، چرا که اکنون با داده‌ها و تکنولوژی‌هایی روبه‌رو هستیم که به شدت پیچیده و تحت حفاظت‌های حقوقی هستند. علاوه بر این، هوش مصنوعی به سرعت در حال به‌روز شدن است و ما باید در این روند عقب‌افتادگی‌ها را جبران کنیم

«بنابراین، در هر دو بخش سخت‌افزار و نرم‌افزار، با چالش‌های زیادی مواجهیم که باید هرچه زودتر راه‌حلی برای آن‌ها پیدا کنیم. هوش مصنوعی با سرعت زیادی در حال پیشرفت است و نگرانیم که در صورت عدم اقدام، از پیشرفت جهانی عقب بمانیم. امیدواریم به زودی این مشکلات حل شوند و شاهد اتفاقات مثبتی در این زمینه باشیم.»

چاره چیست؟

کارشناس معاونت فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی ایستگاه نوآوری دانشگاه صنعتی شریف معتقد است: با گسترش سریع هوش مصنوعی و فناوری‌های وابسته، کشورها باید زیرساخت‌های لازم را برای پیشرفت در این حوزه فراهم کنند. این پیشرفت نه‌تنها در داخل کشور، بلکه برای صادرات محصولات پیشرفته و فناوری‌های برتر به کشورهای دیگر نیز ضروری است. یکی از نکات کلیدی این است که ما باید توانایی تولید علم در زمینه هوش مصنوعی را برای خود و فعالان این حوزه فراهم کنیم. در این راستا، نقش نهادهای حاکمیتی بسیار حائز اهمیت است؛‌ باید به جای تصدی‌گری، مسئولیت‌های نظارتی و حمایتی را ایفا کنند.

زارعی می‌افزاید: تولید علم در زمینه هوش مصنوعی و ایجاد پایگاه‌های داده اختصاصی (Data Sets) برای موضوعات مختلف باید در اولویت قرار گیرد. ایران در حال حاضر از تولید علم در این حوزه عقب است و بیشتر به‌عنوان پیرو فناوری‌های موجود در سایر کشورها شناخته می‌شود. برای جبران این فاصله، ایجاد آزمایشگاه‌های ملی و مراکز تحقیقاتی در این زمینه ضروری است. این مراکز می‌توانند به تولید علم و توسعه فناوری‌های جدید کمک کنند.

بنا به گفته زارعی توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی نیازمند زمان و سرمایه‌گذاری‌های کلان است. اگر ایران نتواند این زیرساخت‌ها را به‌طور مؤثر توسعه دهد، در آینده با چالش‌های جدی در زمینه تحریم‌های فناوری و وابستگی به فناوری‌های خارجی مواجه خواهد شد. این چالش‌ها به‌ویژه در شرایطی که کشورهای پیشرفته به سرعت در حال توسعه و به‌روزرسانی فناوری‌های خود هستند، جدی‌تر خواهد شد. این نکته قابل توجه است که صنعت‌های مختلف به‌ویژه در حوزه خودروهای خودران و خانه‌های هوشمند به تدریج به‌طور کامل مبتنی بر هوش مصنوعی خواهند شد. اگر ایران نتواند به‌طور مؤثر وارد این فرآیندها شود، از رقابت جهانی عقب خواهد ماند.

آرش سروری هم به ضرورت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: برای پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی، سیاست‌گذاری مناسب و اختصاص بودجه کافی به بخش‌های مختلف آن ضروری است. یکی از مهم‌ترین بخش‌ها، زیرساخت‌ها است که نیاز به تجهیزات پیشرفته‌ای همچون GPU Farmها (مزارع پردازشگر گرافیکی هوش مصنوعی) دارد. این تجهیزات در حال حاضر به عامل اصلی پیشرفت در این فناوری تبدیل شده‌اند. به عنوان مثال، شرکت NVIDIA به خاطر تولید GPUهای قدرتمند خود، توانست از اپل پیشی بگیرد و به یکی از برندهای پیشرو در این صنعت تبدیل شود.

بنابراین، اختصاص بودجه‌های کلان برای خرید GPUها و ایجاد مزارع پردازشگر گرافیکی در داخل کشور، گام مهمی در پیشرفت هوش مصنوعی است. این مسأله به ویژه در شرایط کنونی که تقاضا برای این تجهیزات در سطح جهانی افزایش یافته، اهمیت زیادی دارد و نیاز است که هرچه سریع‌تر اقداماتی در این راستا انجام شود تا از رقابت جهانی عقب نمانیم.